Skutki niewłaściwego wykonywania władzy rodzicielskiej – kiedy interweniuje sąd opiekuńczy

Interwencja sądu rodzinnego w zakresie władzy rodzicielskiej, zapewne z uwagi na typowy przekaz medialny, kojarzona jest przede wszystkim z drastycznymi przypadkami niewłaściwego i zasługującego na potępienie postępowania rodziców względem dziecka. Funkcja i zadania sądu rodzinnego daleko jednak wykraczają poza takie sytuacje, a jego reakcja nie ma charakteru penalnego (karnego), lecz jest podejmowana ze względu na dobro dziecka i rodziny.

Obowiązujące w Polsce prawo rodzinne przewiduje całą gamę instrumentów, dzięki którym sąd rodzinny może reagować stosownie do zaistniałej w rodzinie sytuacji. Jest znamienne, że w pierwszej kolejności ustawodawca nakłada na sąd i inne organy państwa obowiązek udzielenia pomocy rodzicom, jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej. Sąd rodzinny ma być zatem sprzymierzeńcem rodziców i ich dziecka, a nie podmiotem działającym w opozycji do rodziny. Pomoc taka może być potrzebna np. wtedy gdy zachodzi konieczność odebrania dziecka osobie nieuprawnionej.

Sąd rodzinny może również interweniować, gdy dochodzi do konfliktu między rodzicami, zarówno kiedy wspólnie wychowują dziecko, jak i gdy nie są małżeństwem i nie żyją razem. Szczególnie w tej ostatniej sytuacji dobro dziecka przemawia za precyzyjnym unormowaniem obowiązków i praw rodziców. Ustawodawca, szanując autonomię rodziców, daje im możliwość zawarcia porozumienia, w którym określą sposób wykonywania władzy rodzicielskiej zgodnie z dobrem dziecka. W sytuacji braku takiego porozumienia sposób wykonywania władzy rodzicielskiej określa sąd. Możliwe jest pozostawienie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom, bądź ograniczenie władzy rodzicielskiej jednego z nich do określonych obowiązków i praw względem dziecka.

Niezależnie od przedstawionych wyżej regulacji, ustawodawca przewiduje trzy instrumenty, którymi sąd rodzinny może posługiwać się, ingerując w sposób wykonywania władzy rodzicielskiej przez rodziców. Są to: ograniczenie, zawieszenie i pozbawienie władzy rodzicielskiej.

Pierwszy z wymienionych wyżej instrumentów ma charakter najbardziej uniwersalny, tzn. dotyczy całego spektrum problemów, które mogą pojawić się w rodzinie. Z tego powodu, przesłanka interwencji sądu jest sformułowana bardzo szeroko – ograniczenie władzy rodzicielskiej uzasadnia już samo zagrożenie dobra dziecka. Formy, jakie przybiera ograniczenie władzy rodzicielskiej, zostały przez ustawodawcę wskazane jedynie przykładowo i mogą mieć bardzo zróżnicowaną postać w zależności od sytuacji rodziny. Sąd rodzinny może więc jedynie zobowiązać rodziców i dziecko do określonego postępowania, np. skorzystania z określonej formy pracy z rodziną. Może również poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej nadzorowi kuratora sądowego. Najdalej idącym sposobem ograniczenia władzy rodzicielskiej jest umieszczenie dziecka w jednej z form pieczy zastępczej, np. w rodzinie zastępczej.

Zawieszenie władzy rodzicielskiej ma miejsce wtedy, gdy zachodzi przemijająca przeszkoda w jej wykonywaniu. Instrument ten nie zakłada zatem zawinionych zaniedbań rodziców, lecz jest uruchomiany wtedy, gdy obiektywnie władza rodzicielska nie może być wykonywana w dającej się określić perspektywie czasowej. Dobro dziecka przemawia na rzecz unormowania jego sytuacji prawnej nawet wtedy, gdy ma ono zapewnioną bieżącą pieczę, np. ze strony innych członków rodziny. W wielu sytuacjach życiowych, np. w przypadku leczenia bądź załatwiania spraw urzędowych, konieczny jest przedstawiciel ustawowy: opiekun, który może zostać ustanowiony w miejsce rodziców dopiero wtedy, gdy im nie przysługuje władza rodzicielska. Z tego punktu widzenia, sami rodzice powinni być zainteresowani zawieszeniem ich władzy rodzicielskiej, jeśli przewidują, że w określonym czasie nie będą mogli jej wykonywać, np. z powodu wyjazdu zarobkowego, wyjazdu związanego z leczeniem itp.

Najdalej idącym instrumentem ingerencji we władzę rodzicielską jest jej pozbawienie. Jak sama nazwa wskazuje, prowadzi ono do definitywnego odebrania tej władzy rodzicom. Z uwagi na daleko idące skutki tej interwencji, ustawodawca najprecyzyjniej określa przesłanki jej podjęcia. Sąd rodzinny pozbawia rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli zachodzi trwała przeszkoda w jej wykonywaniu, jeżeli rodzice w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki względem dziecka oraz jeżeli nadużywają władzy rodzicielskiej. Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej również wtedy, gdy ich dziecko zostało umieszczone w pieczy zastępczej, a oni trwale się nim nie interesują.

Autor jest doktorem nauk prawnych, adwokatem. Kierownik Sekcji Prawa Rodzinnego w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji UKSM. Specjalizuje się w problematyce prawa rodzinnego.   

Zdjęcie ilustracyjne/Pixabay.com