Ustrój wspólności ustawowej – co jest czyje w małżeństwie

Ustrój ustawowy jest preferowany przez ustawodawcę. Wyrazem tej preferencji jest reguła, zgodnie z którą obowiązuje on małżonków, o ile nie podejmą odmiennej decyzji wyrażonej w intercyzie – majątkowej umowie małżeńskiej. Wybór ustawodawcy wynika z konsekwentnie realizowanej w przepisach prawa rodzinnego zasady równości małżonków oraz ze wszech miar słusznego założenia, że przyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny może przybierać różne, również niemajątkowe formy. To właśnie dlatego małżonkowie mają równe prawo do majątku wspólnego, nawet wtedy, gdy powstał on przy większym zaangażowaniu finansowym jednego z nich.

Co jednak bardzo istotne, ustrój wspólności ustawowej nie jest ustrojem wspólności pełnej. Zamierzenie ustawodawcy polega na tym aby majątek wspólny składał się z tego, czego małżonkowie dorobili się wspólnie – czy to przez pracę zarobkową, czy to przez pracę w gospodarstwie domowym. Konstrukcja prawna jest w tym przypadku stosunkowo prosta i polega na przyjęciu jednej zasady ogólnej i zamkniętej listy wyjątków od tej reguły. Co do zasady zatem wszystkie prawa majątkowe (np. prawo własności, wierzytelności) nabywane w czasie trwania ustroju wspólności ustawowej stają się składnikami majątku wspólnego, chyba że stanowią jeden z dziesięciu wyjątków określonych w art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Małżonek, który ma wątpliwości co do własności określonego prawa powinien w pierwszej kolejności ocenić, kiedy zostało ono nabyte, a następnie – o ile miało to miejsce w czasie trwania ustroju wspólności ustawowej – sprawdzić, czy nie jest ono objęte jednym z tych wyjątków. Zgodnie z przywołanym wyżej przepisem do majątku osobistego należą:

Przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej – w tym przypadku ustawodawca powtarza jedynie wniosek wynikający już z przywołanej wyżej zasady ogólnej, uzależniającej nabycie do majątku wspólnego od chwili tego nabycia. Warto jedynie zaznaczyć, że w języku ustawy sformułowanie „przedmioty majątkowe” oznacza różne prawa majątkowe, takie jak np. prawo własności, użytkowania wieczystego, wierzytelności.

Przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił – w przypadkach tych uwzględniono stojące u podstaw nabycia relacje osobiste ze spadkodawcą oraz prawdopodobną wolę darczyńcy. Dopiero wyraźny zapis w testamencie lub umowie darowizny przewidujący nabycie do majątku wspólnego wywołałby taki skutek. Reguła ta podlega odwróceniu w przypadku przedmiotów zwykłego urządzenia domowego, które wchodzą do majątku wspólnego, nawet gdy były nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowi.

Prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom – w praktyce chodzi tu o prawo do majątku spółki cywilnej, której wspólnikiem byłby jeden z małżonków.

Przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków – przepis dotyczy różnego rodzaju przedmiotów o niewielkiej wartości takich jak kosmetyki czy ubrania. Przedmioty dużej wartości, nawet jeśli zaspokajają osobiste potrzeby jednego z małżonków mają jeszcze inną funkcję – lokują kapitał – i dlatego nie mieszczą się w tym wyjątku.

Prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie – w przypadku tym w zasadzie chodzi jedynie o prawo do alimentów oraz prawo służebności osobistej z wyjątkiem służebności mieszkania.

Przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość – o ile samo odszkodowanie i zadośćuczynienie mają wymiar ściśle osobisty i dlatego należą do majątku osobistego, o tyle tzw. renta odszkodowawcza kompensuje utratę zarobku, który należałby do majątku wspólnego i dlatego nie została z tego majątku wykluczona.

Wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków – kluczowe jest w tym przypadku jedno słowo: „wierzytelności”. Oczywiście od chwili pobrania (wpływu na rachunek bankowy) wynagrodzenie za pracę stanowi składnik majątku wspólnego.

Przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków – ustawodawca zalicza nagrody do majątku osobistego z uwagi na ich wyjątkowy, odpowiadający szczególnym osiągnięciom charakter.

Prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy – również w tym przypadku motywem ustawodawcy jest ścisłe powiązanie tego typu praw z osobą małżonka.

Przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego – ostatni z punktów ma doniosłe znaczenie praktyczne. Nazywany jest „zasadą surogacji” i wyraża intuicyjną regułę, zgodnie z którą zamiana jednej rzeczy na drugą nie powinna zmieniać jej przynależności majątkowej.

Autor jest doktorem nauk prawnych, adwokatem. Kierownik Sekcji Prawa Rodzinnego w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji UKSM. Specjalizuje się w problematyce prawa rodzinnego.   

Zdjęcie ilustracyjne/Pixabay.com