(Nie)proszona wizyta – wywiad środowiskowy jako podstawowy środek dowodowy w postępowaniach w przedmiocie ustalania prawa do świadczeń z pomocy społecznej

Gość w dom, Bóg w dom! – jak mówi ludowa mądrość. Truizmem jest stwierdzenie, że istotnie lubimy gości… Są jednak takie wizyty, których nie oczekujemy, których się obawiamy, które budzą nasz niepokój. Są one jednak konieczne, a ich ewentualne unikanie może mieć poważne i negatywne skutki.

            Pomoc społeczna udzielana jest na zasadzie subsydiarności, czyli pomocniczości. Oznacza to, że organy administracji publicznej muszą mieć pewność, iż dana osoba nie jest w stanie przezwyciężyć trudności życiowych w oparciu o własne zasoby i możliwości oraz w jej przypadku zachodzą kryteria sytuacyjne i dochodowe. Podstawowym dowodem temu służącym jest rodzinny wywiad środowiskowy, o którym mowa w przepisie art. 107 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t. j.: Dz. U. z 2021 r., poz. 2268 ze zm.). Jak wprost wskazano w ustępie 1. powołanego przepisu rodzinny wywiad środowiskowy przeprowadza się go u osób i rodzin korzystających lub ubiegających się o świadczenia z pomocy społecznej w celu ustalenia ich sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej oraz u osób, których sytuację bytową bada się w celu zawarcia umowy w sprawie pomocy na rzecz osób bliskich (tytułem przykładu: dzieje się tak choćby wówczas, gdy zstępni będą musieli partycypować w kosztach pobytu rodzica w domu pomocy społecznej). Rodzinny wywiad środowiskowy przeprowadza się również w toku postępowania wyjaśniającego zmierzającego do ustalenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, specjalnego zasiłku opiekuńczego, świadczenia wychowawczego, zasiłku dla opiekunów oraz rodzinnego kapitału opiekuńczego. Jeżeli dana osoba lub rodzina ubiega się o pomoc społeczną po raz kolejny lub gdy nastąpiła zmiana danych zawartych w wywiadzie, wówczas sporządza się aktualizację wywiadu środowiskowego. Jeśli osoba objęta jest stałą pomocą społeczną, wywiad środowiskowy aktualizuje się obligatoryjne nie rzadziej niż co 6 miesięcy, nawet gdy nie nastąpiła zmiana danych. W przypadku osób przebywających w domach pomocy społecznej wywiad powtarza się nie rzadziej niż co 12 miesięcy.

            Wywiad środowiskowy przeprowadza pracownik socjalny. Czynność ta może być dokonana wraz z drugim pracownikiem socjalnym. Ustawodawca dopuszcza także – gdy jest to uzasadnione okolicznościami sprawy – asystę policji. Dochodzimy tutaj do sedna problemu zasygnalizowanego w temacie niniejszego szkicu. Rodzinny wywiad środowiskowy wbrew pozorom nie jest formą represji. Przeciwnie, jest konieczną i uzasadnioną czynnością dowodową, podczas której nie tylko ustalane są istotne elementy stanu faktycznego, lecz jest także czas na rozmowę, wsparcie, pokazanie możliwości rozwoju i wyjścia z trudnej sytuacji życiowej, a nade wszystko pojawia się sposobność przyjrzenia się danej osobie lub rodzinie z bliska. Jednakże należy mieć na względzie także ten fakt, iż pracownik socjalny wkracza wówczas w najbardziej intymną przestrzeń człowieka – do jego domu, który jest azylem i który winien dawać niczym niezmącone poczucie bezpieczeństwa. Dlatego też pożądane jest, aby pracownik socjalny podczas przeprowadzania rodzinnego wywiadu środowiskowego wykazywał się taktem, delikatnością i wyrozumiałością. Z drugiej strony powinien też być bacznym obserwatorem, aby wychwycić chociażby dysfunkcje, które rodzina chce ukryć (szczególnie czujnym należy być przede wszystkim na wszelkie symptomy przemocy domowej), tudzież dostrzec ewentualne rozbieżności pomiędzy deklarowanym stanem majątkowym a rzeczywistą sytuacją majątkową wnioskodawcy, o czym świadczy najczęściej wystrój mieszkania.

            Podczas owej nie(proszonej) wizyty pracownik socjalny wypełnia kwestionariusz rodzinnego wywiadu środowiskowego w postaci papierowej lub elektronicznej.

            Czy można nie zgodzić się na przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego? Oczywiście, że tak. Pracownik socjalny z pewnością nie stanie się wówczas nieproszonym gościem w naszym domu. Jednakże taka postawa osób lub rodzin ubiegających się o świadczenia z pomocy społecznej lub korzystających z tychże świadczeń spotka się z negatywnymi konsekwencjami. Niewyrażenie zgodny na przeprowadzenie wywiadu środowiskowego lub jego aktualizację stanowi bowiem podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej. Nie warto zatem zamykać drzwi przed pracownikiem socjalnym, tym bardziej, że przychodzi on, aby pomóc.

Autorka jest prawnikiem i historykiem, doktorem nauk humanistycznych. Pracuje na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Jest członkiem Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Toruniu, orzekającym w sprawach z zakresu pomocy społecznej.

Zdjęcie ilustracyjne/Pixabay..com