Utrata lub ograniczenie świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej

            Współpracować, współdziałać, współtworzyć. Inaczej: działać wspólnie z kimś, przyczyniać się do czegoś, funkcjonować w powiązaniu z innymi[1].  Przyznanie świadczeń z pomocy społecznej uzależnione jest od postawy osoby, która tę pomoc otrzymuje lub się o nią ubiega. Od jej zaangażowania, aktywności, poszukiwania rozwiązań, nastawienia do życia, interakcji z pracownikiem socjalnym. Bierność, pasywność, niechęć do podjęcia zatrudnienia, unikanie terapii, odmowa leczenia odwykowego, brak chęci do podnoszenia kwalifikacji zawodowych to czynniki, które mogą wpłynąć negatywnie na ocenę, czy i w jakim zakresie powinno być udzielone danej osobie lub rodzinie świadczenie pieniężne z pomocy społecznej. Wszak mówi się, że każdy jest kowalem własnego losu, co oznacza wzięcie odpowiedzialności za własne wybory, działania i zaniechania. Niemniej „obowiązek współdziałania musi być dostosowany do konkretnej sytuacji i osoby” – jak słusznie orzekł Wojewódzki Sąd Administracyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 17 stycznia 2013 r. (sygn. akt II SA/Sz 1246/12, LEX nr LEX nr 1274655).

            Z praktyki organów administracji publicznej wynika, że brak współdziałania ma źródła najczęściej w swoistym uzależnieniu się od pomocy społecznej (co objawia się utrwaloną biernością zawodową) oraz w uzależnieniu od alkoholu lub narkotyków (co z kolei wpływa negatywnie na relacje rodzinne, funkcjonowanie w społeczeństwie, jak i utrudnia, czy wręcz uniemożliwia podjęcie zatrudnienia). Problemem naszych czasów stały się również uzależnienia behawioralne: od gier  komputerowych, Internetu lub pornografii. Są one mniej widoczne dla pracownika socjalnego, jednak w równym stopniu wywołują życiowe problemy. Niestety, bywa i tak, że powyższe dysfunkcje współistnieją. Wówczas transfer środków pieniężnych jedynie pogłębiłby kryzys, stąd też priorytetem powinna stać się w takich przypadkach systematyczna praca socjalna. Nie chodzi jednak o to, aby osobę, która znalazła się na życiowym zakręcie, pozbawić pomocy, lecz zastosować wobec niej takie instrumenty, które staną się przyczynkiem do zmiany dotychczasowego życia. Sprawy dotyczące pomocy społecznej kierowanej do osób uzależnionych należą do jednych z najtrudniejszych, gdyż pomimo niejednokrotnie nagannej postawy tychże osób pamiętać trzeba, iż są one chore i pomimo wszystko potrzebują wsparcia. Czasem jednak trzeba zastosować środki drastyczne, prowadzące nawet do pozbawienia niewspółpracującej osoby świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej.

            Prawną podstawę ku temu daje przepis art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t. j.: Dz. U. z 2021 r., poz. 2268 ze zm.), dalej: u.p.s. Stanowi on, iż:

Brak współdziałania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym lub asystentem rodziny, o którym mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, niedotrzymywanie jego postanowień, nieuzasadniona odmowa podjęcia zatrudnienia, innej pracy zarobkowej przez osobę bezrobotną lub nieuzasadniona odmowa podjęcia lub przerwanie szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, wykonywania prac interwencyjnych, robót publicznych, prac społecznie użytecznych, a także odmowa lub przerwanie udziału w działaniach w zakresie integracji społecznej realizowanych w ramach Programu Aktywizacja i Integracja, o których mowa w przepisach o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, lub nieuzasadniona odmowa podjęcia leczenia odwykowego w zakładzie lecznictwa odwykowego przez osobę uzależnioną mogą stanowić podstawę do ograniczenia wysokości lub rozmiaru świadczenia, odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej.

            W powyższym katalogu niepożądanych postaw mieści się odmowa zawarcia kontraktu socjalnego lub niedotrzymywanie jego postanowień. Jest to rodzaj pisemnej umowy zawartej pomiędzy osobą ubiegającą się o pomoc a pracownikiem socjalnym. Kontrakt ten zawiera wzajemne uprawnienia i zobowiązania, jak również określa wspólnie podejmowane działania, które mają doprowadzić do takiej sytuacji, by beneficjent pomocy społecznej był w stanie samodzielnie przezwyciężyć trudną sytuację życiową. Zwykle częścią kontraktu socjalnego jest zobowiązanie strony do bardziej aktywnego poszukiwania pracy, wzięcia udziału w kursach lub szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe czy też podjęcia leczenia odwykowego. Kontrakt socjalny bywa ostatnią szansą i sposobem na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Powinien być przy tym zrozumiały dla danej osoby i możliwy do realizacji. Nie może stawiać wymagań ponad miarę, by nie zniechęcać i nie wzbudzać postawy: i tak nie dam rady, więc nie warto się starać. Szczególna dbałość o formalia przy zawieraniu kontraktu socjalnego pożądana jest zwłaszcza w stosunku do osób uzależnionych od alkoholu – niejednokrotnie o zaburzonej percepcji i nieadekwatnej do rzeczywistości ocenie sytuacji. Należy wówczas wcześniej szczegółowo określić i dokładnie przedstawić stronie warunki kontraktu oraz sposób jego realizacji, a także – co istotne – konsekwencje odmowy jego podpisania.

            Pozbawienie prawa do świadczenia jest ostatecznością. Powołany przepis art. 11 ust. 2 u.p.s. nie nakazuje wprost i bezwzględnie zastosowania tego najsurowszego ustawowego rozwiązania. Można bowiem wysokość lub rozmiar świadczenia ograniczyć lub przyznać je w formie niepieniężnej. Trzeba także mieć na względzie sytuację osób będących na utrzymaniu osoby ubiegającej się o świadczenie lub korzystającej ze świadczeń, o czym stanowi przepis art. 11 ust. 3 u.p.s. Naganna postawa nie zawsze spotka się zatem z odebraniem zasiłku, zawsze natomiast z konsekwencjami. Konsekwencje te mogą jednakże być nie tyle karą, co szansą.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t. j.: Dz. U. z 2021 r., poz. 2268 ze zm.)
2. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Szczecinie z dnia 17 stycznia 2013 r., sygn. II SA/Sz 1246/12, LEX nr LEX nr 1274655.

Opracowania:

1. Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/slowniki/wsp%C3%B3%C5%82dzia%C5%82anie.html (dostęp: 30.08.2022).

[1] Współdziałanie [w:] Słownik języka polskiego. PWN, https://sjp.pwn.pl/slowniki/wsp%C3%B3%C5%82dzia%C5%82anie.html (dostęp: 30.08.2022).

Autorka jest prawnikiem i historykiem, doktorem nauk humanistycznych. Pracuje na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Jest członkiem Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Toruniu, orzekającym w sprawach z zakresu pomocy społecznej.

Zdjęcie ilustracyjne/Pexels..com