Rodzina w kryzysie a wykonywanie władzy rodzicielskiej

Kryzys rodziny to pojęcie pozaprawne, którym można określić bardzo wiele sytuacji. W osobnym artykule omówione zostały środki ingerencji sądu opiekuńczego, które mogą być stosowane w razie nieprawidłowości w wykonywaniu przez rodziców władzy rodzicielskiej. W tym miejscu natomiast omówione zostaną instrumenty prawne, które mogą zostać wykorzystane w przypadku dezintegracji więzów rodzinnych między rodzicami, wpływającej na ich relacje z dziećmi. Do sytuacji takich dochodzi w przypadku orzeczenia rozwodu, separacji prawnej, wystąpienia separacji faktycznej, jak również w razie rozstania rodziców, którzy nie byli małżeństwem. Wszystkie te stany prawne i faktyczne łączy jeden istotny czynnik: rodzice, którym przysługuje władza rodzicielska, nie zamieszkują wspólnie z dzieckiem, co stanowi istotną przeszkodę w efektywnym wykonywaniu tej władzy przez oboje i czyni koniecznym sądowe jej ukształtowanie. Ustawodawca przyjmuje w przywołanych sytuacjach bardzo podobne rozwiązania. Podstawową regulację stanowią w tym zakresie przepisy prawa rozwodowego.

Szanując autonomię rodziny nawet wtedy, gdy przechodzi ona kryzys, oraz mając na względzie przekonanie, że dobru dziecka służy unikanie konfliktu rodziców i wypracowanie rozwiązań przez nich samych, polski ustawodawca przyznaje pierwszeństwo w zakresie ustalenia sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej ugodowej formie określenia tej kwestii. Rodzice mogą zawrzeć pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Dopuszczalność zawarcia takiego porozumienia stanowi wykorzystanie zagranicznej instytucji tzw. planu wychowawczego rodziców. Polega on na możliwie szczegółowym określeniu zasad wykonywania władzy rodzicielskiej w najważniejszych jej przejawach, takich jak podejmowanie decyzji o edukacji, leczeniu, wyjazdach, dokładne określenie terminów przebywania dziecka z określonym rodzicem itp. Możliwie szczegółowe określenie tych kwestii i nadanie tym ustaleniom rozbudowanej, pisemnej formy zmniejsza obszar potencjalnego konfliktu między rodzicami.

Niezależnie od zawarcia porozumienia przez rodziców sąd może orzec o sposobie wykonywania przez nich władzy rodzicielskiej. Przyjmuje się, że zasadniczo możliwe są dwa modele rozstrzygnięcia. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. W rozstrzygnięciu tym powinien zatem zostać szczegółowo określony zakres obowiązków i uprawnień rodzica, którego władza rodzicielska zostaje ograniczona. Należy podkreślić, że ograniczenie to nie jest wyrazem dezaprobaty czy sankcji wobec rodzica, ale wynika z obiektywnie istniejącej sytuacji, w której dziecko stale przebywa z drugim rodzicem. Drugi wariant rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej polega na pozostawieniu jej obojgu rodzicom. Pozornie ten model może wydawać się bardziej sprawiedliwy, ponieważ kształtuje on władzę rodzicielską w sposób równy. Warto jednak mieć na względzie, że w sytuacji rodziców żyjących w rozłączeniu, zwłaszcza wtedy, gdy dziecko na stale przebywa z jednym z nich, równa władza rodzicielska stanowi w istocie fikcję prawną, nie jest bowiem faktycznie wykonywana w taki sam sposób przez rodziców, a zakresy ich obowiązków z istoty rzeczy różnią się. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden wariant, który zazwyczaj łączony jest z pozostawieniem obojgu rodzicom pełnej władzy rodzicielskiej. Obecnie coraz częściej wskazuje się na możliwość orzeczenia tzw. pieczy naprzemiennej, a więc przyjęcie rozwiązania, w którym dziecko ma pozostawać z każdym rodzicem w kolejnych, zazwyczaj równych, odstępach czasu. Rozważając taki sposób ukształtowania władzy rodzicielskiej należy mieć na względzie przede wszystkim dobro dziecka. Jakkolwiek rodzice mogą preferować taki sposób roztoczenia pieczy nad dzieckiem upatrując w nim sprawiedliwego rozstrzygnięcia sporu, to należy jednak poddać bardzo wnikliwej ocenie, czy konieczność periodycznej zmiany miejsca pobytu jest wskazana i dopuszczalna z punktu widzenia zapewnienia dziecku optymalnych warunków rozwoju i wychowania. Wydaje się, że zwłaszcza konflikt między rodzicami powinien wykluczać ukształtowanie władzy rodzicielskiej w ten sposób.

Autor jest doktorem nauk prawnych, adwokatem. Kierownik Sekcji Prawa Rodzinnego w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji UKSM. Specjalizuje się w problematyce prawa rodzinnego.   

Zdjęcie ilustracyjne/Pixabay.com