Piecza zastępcza – wróg czy przyjaciel rodziców

Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej kojarzone jest ze skrajnymi sytuacjami, w których dobro dziecka przemawiało za umieszczeniem go poza rodziną naturalną. Jest to z reguły równoznaczne z nienależytym wykonywaniem władzy rodzicielskiej przez rodziców i zdecydowanie negatywną oceną ich postępowania. Warto jednak zaznaczyć, że pobyt dziecka w pieczy zastępczej (rodzinie zastępczej, placówce opiekuńczo-wychowawczej) ma – przynajmniej w założeniu ustawowym – doprowadzić do naprawy sytuacji rodzinnej.

W świetle unormowań polskiego prawa rodzinnego, umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej co do zasady nie jest ostatecznym instrumentem ingerencji we władzę rodzicielską – nie prowadzi do pozbawienia rodziców tej władzy. Sąd umieszcza dziecko poza rodziną naturalną ograniczając władzę rodzicielską, gdy dobro dziecka jest zagrożone. Oznacza to, że rodzice zachowują pewną część władzy rodzicielskiej, natomiast podmiot sprawujący pieczę zastępczą wykonuje uprawnienia, które umożliwiają mu sprawowanie bieżącej pieczy nad dzieckiem i jego wychowywanie oraz dochodzenie świadczeń służących zaspokojeniu potrzeb dziecka.

Szczególne znaczenie w systemie pieczy zastępczej przypisać należy zasadzie subsydiarności. Oznacza ona, że umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej może nastąpić jedynie wówczas, gdy uprzednio stosowane inne mniej dolegliwe środki oraz formy pomocy rodzicom dziecka, przewidziane w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, nie doprowadziły do usunięcia stanu zagrożenia dobra dziecka. Jedynie wyjątkowo, w przypadku poważnego zagrożenia dobra dziecka, a w szczególności zagrożenia jego życia lub zdrowia, nie jest konieczne spełnienie tych warunków i umieszczenie w pieczy zastępczej może nastąpić niezwłocznie. Ustawodawca przesądził również, że ubóstwo rodziców nie może stanowić wyłącznej przyczyny odebrania im dziecka.

Jako równie istotną ocenić należy zasadę tymczasowości pieczy zastępczej. Pobyt dziecka w tej pieczy nie może mieć charakteru stałego. Powinien zakończyć się powrotem dziecka do rodziny naturalnej lub przysposobieniem. Realizacja tych celów jest zadaniem rozbudowanego i regulowanego specjalną ustawą systemu wspierania rodziny i pieczy zastępczej. Umieszczenie dziecka poza rodziną w pieczy zastępczej nie jest zatem zakończeniem interwencji organów państwa, ale powinno stanowić pewien etap procesu stosowania instrumentów pomocy rodzinie przeżywającej kryzys.

Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej przewiduje rozbudowany katalog form pracy z rodziną. Do form tych należą konsultacje i poradnictwo specjalistyczne, terapia i mediacja, opiekuńcze i specjalistyczne usługi dla rodzin z dziećmi, pomoc prawna, organizowanie spotkań dla rodzin, mających na celu wymianę ich doświadczeń oraz zapobieganie izolacji, zwane grupami wsparcia lub grupami samopomocowymi. Udzielenie pomocy rodzinie należy do zadań gminy.

Piecza zastępcza jest organizowana przez powiat i może mieć charakter rodzinny lub instytucjonalny. Formami rodzinnej pieczy zastępczej są rodzina zastępcza spokrewniona, niezawodowa lub zawodowa, a także rodzinny dom dziecka. Piecza instytucjonalna przybiera formę placówki opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej lub interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego. Jest szczególnie istotne, że polski ustawodawca preferuje rodzinne formy pieczy zastępczej. Tworzą one bowiem środowisko zbliżone do domu rodzinnego, co jest bez wątpienia korzystniejsze z punktu widzenia dobra dziecka. Umieszczenie w pieczy instytucjonalnej ustawodawca traktuje jako wyjątek, stosowany przede wszystkim wtedy, gdy brak jest możliwości umieszczenia dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej.

Autor jest doktorem nauk prawnych, adwokatem. Kierownik Sekcji Prawa Rodzinnego w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji UKSM. Specjalizuje się w problematyce prawa rodzinnego.   

Zdjęcie ilustracyjne/Pexels.com