Obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny – czy małżonkowi należą się alimenty?

Zagadnienie prawa do alimentów wyrażających się w udzielaniu wsparcia finansowego członkowi rodziny najczęściej rozpatrywane jest w kontekście sytuacji kryzysowych – rozpadu rodziny. To oczywiste, ponieważ rozstanie dwojga osób, powiązane z ostrym konfliktem i brakiem zaufania, wyzwala zazwyczaj niechęć do spełniania zobowiązań finansowych wynikających z prawa rodzinnego. Konieczna staje się wtedy interwencja sądowa. Natomiast w harmonijnie funkcjonującym związku małżeńskim świadomość prawnych zobowiązań alimentacyjnych schodzi na drugi plan, ponieważ są one spełniane intuicyjnie, ich realizacja podyktowana jest normami zwyczajowymi i kulturowymi. Prawo rodzinne reguluje jednak również kwestię obowiązku o charakterze alimentacyjnym między małżonkami w czasie trwania ich małżeństwa. Świadomość tych rozwiązań prawnych ma znaczenie, ponieważ może ułatwić małżonkom prawidłowe zrozumienie swoich obowiązków i zapobiec poważniejszemu kryzysowi.

Zgodnie z art. 27 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Takie sformułowanie ustawowe obejmuje obowiązek na rzecz całej rodziny (małżonka i dzieci), w tym miejscu będziemy je analizować jednak w odniesieniu do relacji małżeńskich.

Przede wszystkim należy podkreślić, że przywołana regulacja prawna ma charakter bezwzględnie obowiązujący, tzn. małżonkowie nie mogą umownie ukształtować obowiązku w odmienny sposób. W szczególności, tzw. intercyza (majątkowa umowa małżeńska) nie może kształtować obowiązku alimentacyjnego między małżonkami w odmienny niż ustawa sposób.

Przepisy kodeksowe nie określają wprost zakresu, w jakim małżonkowie są obowiązani przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny. Nie budzi jednak wątpliwości, że zakres ten wyznacza zasada równości, z której wywodzi się tzw. postulat równej stopy życiowej. Świadczenia na rzecz rodziny powinny być spełniane w stopniu, który gwarantować będzie małżonkom zaspokajanie potrzeb życiowych na równym poziomie.

Niezmiernie istotnym zagadnieniem jest sposób realizacji omawianego obowiązku. W tym zakresie ustawodawca jednoznacznie wskazuje, że zadośćuczynienie obowiązkowi przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym. Zasada ta umożliwia małżonkom dokonanie podziału obowiązków stosownie do sytuacji rodzinnej, w której się znajdują i jednocześnie chroni interesy małżonka niezarobkującego lub osiągającego niższe dochody.

Jednym ze sposobów realizacji omawianego obowiązku jest zapewnienie rodzinie potrzeb mieszkaniowych. W tej kwestii ustawodawca jednoznacznie przesądził, że małżonek jest uprawniony do korzystania z mieszkania również wtedy, gdy prawo do tego mieszkania przysługuje drugiemu małżonkowi, o ile mieszkanie to jest potrzebne do zaspokajania potrzeb rodziny. Reguła ta znajduje zastosowanie również w stosunku do przedmiotów wyposażenia domowego. Świadomość tych regulacji prawnych może przyczynić się do eliminowania sporów małżeńskich, związanych z niepoprawnym pojmowaniem swojego prawa własności.

Jak wynika z powyższych uwag, sposoby realizacji obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny mogą być różne i mogą przybierać formy majątkowe i niemajątkowe. W tym drugim przypadku nie jest możliwe skierowanie żądań prawnych do sądu, ponieważ nie sposób byłoby wyegzekwować orzeczenia nakazującego określone zachowanie. W praktyce zatem, sądowa realizacja omawianego obowiązku przybiera postać roszczeń pieniężnych. Natomiast wykonywanie pracy we wspólnym gospodarstwie domowym może być argumentem pozwalającym na oddalenie takich roszczeń.

Ustawodawca przewiduje również nieco prostszy sposób wyegzekwowania realizacji obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny niż egzekwowanie należności pieniężnych w drodze egzekucji komorniczej. Zgodnie z art. 28 Kodeksu rodzinnego opiekuńczego, o ile małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu, możliwe jest wydanie przez sąd nakazu wypłacania wynagrodzenia za pracę małżonka nie spełniającego tego obowiązku w całości lub w części do rąk (na rachunek) drugiego małżonka. Rozwiązanie takie może być szczególnie korzystne w przypadku osób z problemem alkoholowym lub innymi nałogami, trwoniących na te cele zarabiane pieniądze.

Autor jest doktorem nauk prawnych, adwokatem. Kierownik Sekcji Prawa Rodzinnego w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji UKSM. Specjalizuje się w problematyce prawa rodzinnego.   

Zdjęcie ilustracyjne/Pexels.com