Gdy potrzebna jest pomoc… na trochę dłużej – świadczenia pieniężne z pomocy społecznej w formie zasiłku okresowego

Utrata pracy i choroba, które z dnia na dzień zmieniają wszystko; w konsekwencji pozostawanie bez środków do życia; brak jakichkolwiek własnych zasobów, przy wykorzystaniu których można by zabezpieczyć przynajmniej podstawowe potrzeby; dzieci na utrzymaniu; brak perspektyw, w końcu – brak nadziei. W takich oto tragicznych okolicznościach osoby zwracają się do ośrodków pomocy społecznej o finansowe wsparcie. Wsparcie już nie na chwilę, lecz niezmiennie interwencyjne. Na trochę dłużej, aby nie martwiąc się o to, co wydarzy się w kolejnym miesiącu, złapać przysłowiowy oddech. Wsparcie, bez którego dalsze życie, a nawet przeżycie nie jest możliwe.

Instytucją mającą złagodzić dotkliwe skutki w szczególności długotrwałej choroby, niepełnosprawności czy też bezrobocia jest zasiłek okresowy. Podstawę prawną jego przyznania stanowi art. 38 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t. j.: Dz. U. z 2021 r., poz. 2268 ze zm.), dalej: u.p.s. Przepis ust. 1 powołanego artykułu stanowi, iż zasiłek okresowy przysługuje osobie samotnie gospodarującej, której dochód jest niższy od kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej, czyli 776,00 zł (pkt 1) oraz rodzinie, której dochód jest niższy od kryterium dochodowego rodziny, czyli sumy kwot kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, co aktualnie odpowiada wartości 600,00 zł na osobę w rodzinie (pkt 2). Z dosłownej wykładni powołanego przepisu wynika zatem wprost, iż otrzymanie zasiłku okresowego uzależnione jest od spełnienia kryterium dochodowego. Jednocześnie – identycznie jak w przypadku pozostałych świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej – należy spełnić tzw. kryterium sytuacyjne. Oznacza to, że w odniesieniu do danej osoby lub rodziny musi wystąpić dysfunkcja, taka jak m.in.: niepełnosprawność, bezrobocie, długotrwała lub ciężka choroba, przy czym katalog zdarzeń niepożądanych jest otwarty, gdyż zarówno w przepisie art. 38 u.p.s. (regulującym zasady ustalania prawa do zasiłku okresowego), jak w art. 7 u.p.s. (określającym przyczyny udzielania pomocy społecznej) ustawodawca posłużył się frazą w szczególności, każdorazowo pozostawiając ocenę sytuacji, w jakiej znalazły się osoby ubiegające się o wsparcie, organowi administracji publicznej, dystrybuującemu środki finansowe z pomocy społecznej.  Decyzja w przedmiocie przyznania zasiłku okresowego jest wydawana w ramach tzw. względnego uznania administracyjnego. Oznacza to, że – jeśli zostały spełnione przewidziane w ustawie o pomocy społecznej kryteria: dochodowe i sytuacyjne – organ rozstrzygający ma obowiązek ustalenia prawa do zasiłku okresowego. Jednakże jego wysokość i czas, na jaki świadczenie zostało przyznane, to okoliczności, które są już uzależnione po części od uznania organu administracji publicznej. Ma on bowiem prawo w granicach wyznaczonych przez ustawodawcę indywidualnie określać zakres przedmiotowego świadczenia, uwzględniając przy tym okoliczności danej sprawy. Przepis art. 38 ust. 2 u.p.s. wskazuje bowiem, że zasiłek okresowy ustala się w przypadku osoby samotnie gospodarującej – do wysokości różnicy między kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej a dochodem tej osoby, z tym że miesięczna kwota zasiłku nie może być wyższa niż kwota kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, zaś w przypadku rodziny – do wysokości różnicy między kryterium dochodowym rodziny a dochodem tej rodziny. Ustawodawca określił jednakże dolną granicę zasiłku okresowego wskazując w ust. 3 art. 38 u.p.s., iż kwota zasiłku okresowego nie może być niższa niż 50% różnicy między kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej a dochodem tej osoby, a w przypadku rodziny – między kryterium dochodowym rodziny a dochodem tej rodziny. Finalnie – po zastosowaniu powyższego algorytmu – kwota świadczenia nie może być niższa od 20,00 zł.  Niemniej jednak organ administracji publicznej obniżając kwotę świadczenia do 50% całej kwoty, winien każdorazowo w uzasadnieniu decyzji wyjaśnić stronie motywy rozstrzygnięcia. Jakkolwiek dysponując środkami z pomocy społecznej może on określać cele, priorytety i zasady, w oparciu o które przyznawana jest pomoc, to nie powinno być tak, iż zasiłki okresowe niejako automatycznie obniżane są o połowę, a beneficjent pomocy pozostaje bez wiedzy, co legło u podstaw rozstrzygnięcia. Jeżeli za miarkowaniem wsparcia przemawiają ograniczenia budżetowe ośrodka pomocy społecznej, to takie działanie – co do zasady – odpowiada prawu. Jednak gdy taki argument warunkuje wynik sprawy, należy o tym napisać w uzasadnieniu decyzji. Pożądane jest przedstawienie przynajmniej podstawowych danych księgowych i statystycznych, np. jaki budżetem dysponuje organ w danym roku oraz jaka liczba podopiecznych objęta została pomocą społeczną. Wówczas rozstrzygnięcie organu jest czytelne i przejrzyste, a wydana decyzja nie nosi znamion arbitralności.

Ustawodawca premiuje aktywność osób korzystających z pomocy społecznej, co znalazło wyraz w treści art. 38 ust. 4a i ust. 4b u.p.s. Jeżeli bowiem osoba pobierająca zasiłek okresowy, która została objęta kontraktem socjalnym, podejmie zatrudnienie, wypłata przedmiotowego świadczenia może być kontynuowana niezależnie od dochodu, jednak nie dłużej przez okres dwóch miesięcy, licząc od dnia zatrudnienia tejże osoby. W takiej formule zasiłek okresowy może być wypłacany nie częściej niż raz na dwa lata. Sytuacja ta pokazuje, że nawet, gdy ktoś potrzebuje pomocy nieco dłużej, może się usamodzielnić. Zawsze stanem pożądanym jest bowiem wyłączenie osób i rodzin z systemu pomocy społecznej, tak aby owa pomoc przestała być już potrzebna.

Autorka jest prawnikiem i historykiem, doktorem nauk humanistycznych. Pracuje na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Jest członkiem Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Toruniu, orzekającym w sprawach z zakresu pomocy społecznej.

Zdjęcie ilustracyjne/Pixabay.com