Czym jest fundusz alimentacyjny?

(…) dostarczanie środków utrzymania osobom, które nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb, a w szczególności dzieciom, jest w pierwszej kolejności obowiązkiem wskazanych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym członków ich rodziny,

konstytucyjna zasada pomocniczości nakłada na państwo obowiązek wspierania jedynie tych osób ubogich, które nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb i nie otrzymują należnego im wsparcia od osób należących do kręgu zobowiązanych wobec nich do alimentacji (…).

Z Preambuły do ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (t. j.: Dz. U. z 2022 r., poz. 1205)

Jeżeli miałaby powstać swoisty ranking najbardziej „smutnych” świadczeń pieniężnych, funkcjonujących w szeroko pojętym systemie pomocy społecznej, to – moim zdaniem – świadczenia z funduszu alimentacyjnego plasowałyby się na pierwszym miejscu. Ich odbiorcami są bowiem najsłabsi: dzieci. Dzieci skrzywdzone, odtrącone, nierzadko porzucone. Dzieci, których rodzice (lub rodzic) nie wywiązują się z ich fundamentalnego obowiązku na nich ciążącego – obowiązku alimentacyjnego, uregulowanego w przepisie art. 128 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t. j.: Dz. U. z 2020 r., poz. 1359). Istotą tej prawnej, ale i moralnej powinności jest dostarczanie dzieciom środków do utrzymania, a w miarę potrzeby także środków do wychowania. W sytuacji gdy obowiązek ten nie jest realizowany przez podmioty do tego obowiązane, przejmuje go państwo, które wspiera finansowo osoby uprawnione do alimentów należnych od rodzica, wypłacając niejako w jego zastępstwie świadczenia z funduszu alimentacyjnego. Kwestię tę reguluje powołana na wstępie ustawa z dnia 7 września 2004 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (t. j: Dz. U. z 2022 r., poz. 1205), dalej: u.p.o.u.a.

            W myśl niniejszej ustawy pod pojęciem osoby uprawnionej rozumiemy osobę uprawnioną do alimentów od rodzica na podstawie tytułu wykonawczego pochodzącego lub zatwierdzonego przez sąd, jeżeli ich egzekucja okazała się bezskuteczna. Już z dosłownej wykładni tejże definicji prawnej wynika zatem, że pierwszym warunkiem skutecznego ubiegania się o świadczenia z funduszu alimentacyjnego jest bezskuteczność egzekucji alimentów. To z kolei oznacza egzekucję, w wyniku której w okresie ostatnich dwóch miesięcy nie wyegzekwowano pełnej należności z tytułu zaległych i bieżących zobowiązań alimentacyjnych albo postępowanie upadłościowe, w toku którego w okresie ostatnich dwóch miesięcy nie otrzymano pełnej należności z tytułu zaległych i bieżących zobowiązań alimentacyjnych. Za bezskuteczną egzekucję uważa się również niemożność wszczęcia lub prowadzenia egzekucji alimentów przeciwko dłużnikowi alimentacyjnemu przebywającemu poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności z powodu braku podstawy prawnej do podjęcia czynności zmierzających do wykonania tytułu wykonawczego w miejscu zamieszkania dłużnika, czy też braku możliwości wskazania przez osobę uprawnioną miejsca zamieszkania dłużnika alimentacyjnego za granicą. Co do zasady ustawodawca uzależnił również prawo do świadczeń z funduszu alimentacyjnego od kryterium wieku osoby uprawnionej. Z przedmiotowego wsparcia może zatem korzystać osoba do ukończenia przez nią 18. roku życia, ewentualnie 25. roku życia (w tym ostatnim przypadku istnieje jednakże dodatkowy wymóg, polegający na konieczności kontynuacji nauki w szkole lub w szkole wyższej). Kryterium wieku zniesiono natomiast w odniesieniu do osób legitymujących się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności. Im bowiem świadczenia z funduszu alimentacyjnego będą wypłacane bezterminowo.

            Jako że – co wynika już z Preambuły do ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów – ustawodawca wspierając finansowo osoby ubogie, czyni to w oparciu o zasadę pomocniczości (subsydiarności), kolejną przesłanką warunkującą przyznanie świadczeń z funduszu alimentacyjnego jest kryterium dochodowe. Wyznacza je kwota 900,00 zł w przeliczeniu na osobę w rodzinie, osiągnięta w roku kalendarzowym poprzedzającym okres świadczeniowy (co 3 lata podlega ona waloryzacji od dnia 1 października roku, w którym przeprowadzana jest waloryzacja). Wzorem ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t. j.: Dz. U. z 2022 r., poz. 615 ze zm.), ustawodawca także w przypadku świadczeń z funduszu alimentacyjnego odwołał się do tak zwanej zasady „złotówka za złotówkę”. Jak stanowi przepis art. 9 ust. 2a u.p.o.u.a., w przypadku gdy dochód rodziny w przeliczeniu na osobę w rodzinie przekracza kwotę 900,00 zł, o kwotę nie wyższą niż kwota świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługującego danej osobie uprawnionej w okresie świadczeniowym, na który jest ustalane prawo do tego świadczenia, świadczenie z funduszu alimentacyjnego przysługuje w wysokości różnicy między kwotą świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługującego danej osobie uprawnionej a kwotą, o którą został przekroczony dochód rodziny w przeliczeniu na osobę w rodzinie. Świadczenia te, oszacowane w oparciu o zasadę „złotówka za złotówkę” nie zostaną jednakże w wypłacone, jeżeli proporcjonalnie obniżona wartość świadczenia będzie niższa niż 100,00 zł.

            Świadczenia z funduszu alimentacyjnego wypłacane są miesięcznie przez okres świadczeniowy, który trwa od dnia 1 października do dnia 30 września następnego roku kalendarzowego, w wysokości bieżąco ustalonych alimentów, jednakże w kwocie nie wyższej aniżeli 500,00 zł. Przyznawane są one na wniosek osoby uprawnionej (jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika), który składa się do organu właściwego wierzyciela, tj. wójta, burmistrza lub prezydenta miasta właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby uprawnionej.

Fundusz alimentacyjny nie jest jednak „funduszem dłużników alimentacyjnych”. Pieniądze z niego pobrane i przekazane dzieciom muszą być przez rodzica uchylającego się od zobowiązań alimentacyjnych zwrócone.

Autorka jest prawnikiem i historykiem, doktorem nauk humanistycznych. Pracuje na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Jest członkiem Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Toruniu, orzekającym w sprawach z zakresu pomocy społecznej.