Zakupoholizm wśród dzieci i młodzieży jako jeden z rodzajów uzależnień behawioralnych

We współczesnym świecie wysoko cenionymi wartościami są dobra materialne, co powoduje silne pragnienie ich posiadania. Jak twierdzi badaczka z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Iryna Kurlak, w rozumieniu wielu współczesnych ludzi, zwłaszcza mieszkańców wysoko rozwiniętych krajów, dobra materialne są wskaźnikiem wysokiej pozycji społecznej, dobrostanu, znaczących osiągnięć, władzy, życiowego sukcesu. Te z kolei dają duże poczucie  własnej  wartości,  a w oczach  innych  wzbudzają  respekt  i uznanie.  Nie dziwi więc fakt – zdaniem badaczki – że skutkiem tak określonych celów życiowych staje się uzależnienie od dobrobytu, jedo z dominujących obecnie uzależnień. Z tym rodzajem nałogu, opierającego się na silnej potrzebie „mieć” w przeciwieństwie do potrzeby „być” (o czym pisał już Erich Fromm), ściśle wiąże się uzależnienie od zakupów. Zdaniem Cesare Guerreschiego, autora książki „Nowe uzależnienia”, natręctwo kupowania zaliczane jest do nowych uzależnień, które powstały na skutek organizacji i ustroju nowoczesnych społeczeństw uprzemysłowionych. Poza tradycyjnymi zakupami w sklepach można dzisiaj korzystać różnych innych form nabywania rzeczy: handlu drogą elektroniczną (e-commerce), licytacji on-line, kupowania za pośrednictwem wyspecjalizowanych stacji telewizyjnych oraz przez telefon (telemarketing). Z uwagi na to, że zjawisko oniomanii (zakupoholizmu) przejawia się już w młodym wieku, ma poważne negatywne skutki dla rozwoju dorastającego człowieka.

Uzależnienie od zakupów jest jednym z przejawów niesubstancjalnych uzależnień, które zaliczane są do grupy uzależnień behawioralnych. Termin nałogi behawioralne, jak pisze M. Rowicka, jest określeniem zbiorczym dla dużej grupy zaburzeń, które charakteryzują się podobieństwem objawów i przebiegu, wspólnymi  źródłami  pochodzenia,  podobnymi  mechanizmami  i częstym występowaniem równolegle.

Według badania IPSOS (2020 r.) dwie trzecie rodziców dzieci w wieku od 4 do 18 lat daje im, przynajmniej od czasu do czasu, pieniądze do samodzielnego dysponowania, średnio 56 zł miesięcznie. Dzieci najczęściej wydają  pieniądze na słodycze, napoje, czasopisma oraz karty do telefonów. Niemal jedna trzecia rodziców (29%) przekazuje dzieciom kieszonkowe regularnie. Najczęściej jednak (56% przypadków) dzieci otrzymują pieniądze do samodzielnego dysponowania w formie prezentów od rodziców, dziadków i innych członków rodziny. 53% rodziców przekazuje dzieciom nieregularnie środki na bieżące potrzeby. Tylko 13% rodziców używa pieniędzy jako formy nagrody za dobre stopnie. Dzieci biorą udział także w decyzjach zakupowych rodziców. W młodszej kategorii wiekowej dotyczy to głównie słodyczy czy zabawek. Nastolatki w wieku 15–18 lat mają więcej do powiedzenia szczególnie przy zakupie telefonów komórkowych (77%), gier komputerowych (55%) oraz przy wyborze miejsca rozrywki (61%).

Z raportu CBOS na temat uzależnień behawioralnych Polaków wynika, że zagrożenie zakupoholizmem dotyczy coraz młodszych osób. W ciągu ostatnich 4 lat drastycznie wzrosła liczba osób w wieku 15-17 lat, które mają kłopot z kompulsywnym kupowaniem. Konsumpcja kompensacyjna, której ulegają dzieci, polega na dokonywaniu zakupów w celu zaspokojenia deficytów związanych z nierozwiązaniem problemów. Kupowanie staje się dla nich narzędziem ucieczki od stresu. Nabywają przedmioty nie ze względu na ich wartość użytkową, ale zaspokojenie, które daje im sam fakt zakupu. Mają nadzieję, że posiadanie zniweluje frustrację związaną z innymi niepowodzeniami. Konsumpcja kompensacyjna może prowadzić i najczęściej prowadzi do zakupoholizmu. Zakupoholizm występuje wtedy, gdy konsumpcja kompensacyjna nabiera cech nałogu, tzn. kupujący nie może się powstrzymać, często kupuje coraz więcej i odczuwa objawy abstynencji po zaprzestaniu tych działań. Jak wskazują badania, ten problem lawinowo rośnie wśród młodych Polaków.

Zagrożenia płynące z zakupoholizmu, poza uzależnieniem, rozciągają się na sferę prawną. Dzieci oraz młodzież posuwają się do kłamstwa i kradzieży, aby zaspokoić swój nałóg. To z kolei rodzi więcej pracy dla policji i sądów, dlatego tak ważne są działania profilaktyczne. Należy do nich uświadamianie rodziców o narastającej fali tego zaburzenia behawioralnego i udzielenie im wsparcia, gdy okaże się, że dziecko jest uzależnione.

Źródła:
Kurlak I., Wybrane zagadnienia problematyki kompulsywnego zachowania: uzależnienia od zakupów (oniomania), Forum Pedagogiczne 2018, nr 1, s. 229-249.
Habrat B. (red.), Zaburzenia uprawiania hazardu i inne tak zwane nałogi behawioralne, Instytut Psychiatrii i Neurologii Warszawa 2016.
Rowicka M., Uzależnienia behawioralne. Profilaktyka i leczenie. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Fundacja Praesterno, Warszawa 2015

Autorka jest doktorem nauk społecznych, pedagogiem, psychologiem, mediatorem rodzinnym, terapeutą. Współpracuje z Archidiecezjaną Poradnią.

Zdjęcie ilustracyjne/Pixabay.com