Niemajątkowe prawa i obowiązki wynikające z zawarcia małżeństwa – czy może istnieć prawny nakaz miłości?

Kiedy rozpatrujemy prawne obowiązki wynikające z zawarcia związku małżeńskiego, zazwyczaj w pierwszej kolejności przychodzą nam na myśl te, które mają wymiar majątkowy, a przez to bardziej uchwytny, możliwy do wyrażenia w pieniądzach. Lektura przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego prowadzi jednak do wniosku, że ustawodawca istotne znaczenie przypisuje również prawom niemajątkowym. Na pierwszy rzut oka może dziwić, że interesuje się on osobistymi, często intymnymi sprawami małżonków, takimi jak wierność, lojalność czy wzajemna pomoc. Nie da się przecież ustanowić prawnego mechanizmu przymusowego wyegzekwowania zawiezienia małżonka do lekarza, podania mu leków czy po prostu odnoszenia się do niego z miłością. Niewykonywanie małżeńskich obowiązków niemajątkowych jest jednak związane z istotnymi konsekwencjami prawnymi: zaniedbania w tym zakresie mogą w razie rozwodu małżonków decydować o przypisaniu winy rozkładu pożycia, a to z kolei stawia małżonka w gorszej sytuacji, gdy chodzi o możliwość uzyskania alimentów oraz samą dopuszczalność żądania rozwodu (w pewnym uproszczeniu – małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia nie może żądać rozwodu).

Określając katalog małżeńskich obowiązków niemajątkowych, ustawodawca opowiada się za pewnym modelem związku małżeńskiego, który można określić jako „całkowitą unię” dwojga osób odmiennej płci. W związku tym, inaczej niż w różnego rodzaju umowach cywilnoprawnych, kluczowe znaczenie odgrywają takie wartości jak zaufanie, lojalność, przywiązanie czy wierność, które najogólniej określić można mianem miłości. Miłość małżeńska uzyskuje tym samym znaczenie prawne i prawne konsekwencje.

Najważniejszy z tego punktu widzenia artykuł Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, tj. art. 23 stanowi, że małżonkowie są obowiązani do:

• wspólnego pożycia
• wzajemnej pomocy
• wzajemnej wierności
• współdziałania dla dobra założonej przez siebie rodziny
• wspólnego rozstrzygania o istotnych sprawach rodziny.

Wyjaśnienia wymaga zwłaszcza pierwszy z wymienionych obowiązków. W orzecznictwie i w doktrynie polskiego prawa rodzinnego utrwaliło się rozumienie pojęcia wspólnego pożycia polegające na wyodrębnieniu trzech podstawowych więzi małżeńskich. Małżonkowie są zobowiązani do utrzymywania więzi duchowej (uczuciowej, emocjonalnej, psychicznej), fizycznej (seksualnej, intymnej) oraz gospodarczej (prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego). Należy podkreślić, że wymóg zachowania więzi małżeńskich nie ma charakteru bezwzględnego. Może się zdarzyć, że z usprawiedliwionych względów nie jest to możliwe – np. wiek lub stan zdrowia małżonka może uniemożliwiać utrzymywanie więzi seksualnej.

Warto również wyjaśnić jakie znaczenie sądy stosujące prawo rodzinne przypisują obowiązkowi wierności. W znaczeniu potocznym oznacza on nakaz niepodejmowania kontaktów seksualnych z innymi osobami niż małżonek. W świetle orzeczeń Sądu Najwyższego naruszenie obowiązku wierności może jednak polegać na nawiązaniu intymnej emocjonalnej więzi z inną osobą mimo niepodejmowania z nią współżycia seksualnego (orzeczenie Sądu Najwyższego z 26.3.1952 r., C 813/51). W znaczeniu najszerszym naruszenie obowiązku wierności polegać może po prostu na nielojalnych zachowaniach względem małżonka.

Wykonywanie obowiązków małżeńskich objęte jest zasadą równości. Zgodnie z przywoływanym już art 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Nie oznacza to jednak narzucenia przez ustawodawcę modelu małżeństwa, w którym oboje małżonkowie wykonują zawsze takie same, dzielone pół na pół działania. Najkrócej rzecz ujmując: obowiązki małżeńskie powinny być równe, ale niekoniecznie jednakowe. Innymi słowy działania małżonków na rzecz rodziny powinny równoważyć się. W ten sposób ustawodawca szanuje wybór małżonków, którzy w rozmaity sposób mogą układać swoje życie rodzinne, np. w różnym stopniu angażując się w sprawy zawodowe i obowiązki domowe. Ważne jednak, aby po obu stronach występowało takie zaangażowanie. Naruszenie zasady równości może prowadzić nie tylko do wspomnianych już konsekwencji w przypadku rozwodu (przypisanie winy), ale również do modyfikacji podziału majątku wspólnego poprzez ustalenie nierównych udziałów w tym majątku.

Autor jest doktorem nauk prawnych, adwokatem. Kierownik Sekcji Prawa Rodzinnego w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji UKSM. Specjalizuje się w problematyce prawa rodzinnego.   

Zdjęcie ilustracyjne/Pexels.com